Vijay Kudal has posted a new item, '[VijayKudal] Gujarati article by Vinesh Antani'

to translate this article to Language of your choice.

ગયા ભવના કાંકરા આ ભવમાં

વીનેશ અંતાણી
સર્જન વિશેની વાત ખરેખર બહુ અટપટી હોય છે સર્જન વિશેની વાત ખરેખર બહુ અટપટી હોય છે, એને કોઇ કરતાં કોઇ રીતે સમજાવી શકાતી નથી. વર્ષો પહેલાંની સાવ નાનકડી, ક્ષુલ્લક લાગે વાત અચાનક મન પર તરી આવે અને તેના પરથી લખાઇ જાય…
કોઇપણ સાહિ‌ત્યકાર માટે પોતાની સર્જનપ્રક્રિયા વિશે જવાબ આપવાનું કામ બહુ અઘરું હોય છે. જેવું સાહિ‌ત્યકાર માટે તેવું જ અન્ય કળાના કળાકાર માટે પણ પોતાની સર્જનપ્રક્રિયા વિશે કહેવું લગભગ અશક્ય હોય છે. સર્જક-કળાકાર ગમે તેટલો મોટો હોય, એની સર્જનપ્રક્રિયાની કેફિયત માંડતી વખતે મૂંઝવણ જ અનુભવે. કેટલાક બાળપણની સ્મૃતિઓમાંથી મૂળ શોધે, કેટલાક માતાપિતા-દાદીદાદા જેવી વ્યાપક અને ઊંડી-ગાઢ અસર કરી જનાર વ્યક્તિઓને યાદ કરે. મુશ્કેલ હોય છે છતાં ઘણાય સર્જક-કળાકારે પોતાની સર્જનપ્રક્રિયાની વાત મને-કમને માંડવી પડે છે અને પોતાની જાતને તપાસવી પડે છે. 'શબ્દસૃષ્ટિ'ના સંપાદક હર્ષદ ત્રિવેદીએ કેટલાય દિવાળી વિશેષાંકો નિમિત્તે ગુજરાતીના નવલકથાકારો, વાર્તાકારો, નિબંધલેખકો, કવિઓ, નાટયકર્મીઓ વગેરે પાસે આવાં કામ કરાવ્યાં છે. એમણે ટૂંકી વાર્તાના સર્જકોની કેફિયતનો વિશેષાંક અને પાછળથી તેનું પુસ્તક કર્યું. તેમાં સુપ્રસિદ્ધ સર્જક ધીરેન્દ્ર મહેતાએ એમના વાર્તાલેખન વિશેની કેફિયતમાં એક સુંદર વાત કરી હતી. એમણે એમના લેખનો આરંભ આ રીતે કર્યો છે: 'એમ તો પપુકાકાને લખતાં વાંચતાં આવડે, પણ કાગળ લખાવનો હોય તો એ મારી કને આવે. હું લેખક છું એવી એમને ખબર. એટલે એમને કદાચ એમ હશે કે હું જીવ ઘાલીને લખીશ. હું કાગળ ને પેન હાથમાં લઉં એટલે કહેશે, 'લખ.' હું કહું, 'શું લખવું છે બોલો.' અને એમની સામે જોઉં તો ચહેરા પર કંઇ કંઇ કેટલાય ભાવ આટાપાટા રમતા હોય. પછી એ શું લખવાનું છે તે એકસામટું કહી જાય. પછી કહેશે, 'હવે આ બધું તું સરખું કરીને લખ.' એ પ્રમાણે લખીને શું લખ્યું છે તે હું એમને સંભળાવું. તે સાંભળ્યા પછી એક વાક્ય એ અચૂક કહે, હા હવે લખ. થોડું લખ્યું, ઝાઝું જાણજો.'આ પ્રસંગ પરથી ધીરેન્દ્ર પોતાની વાર્તાલેખન રીતિની કૂંચી શોધે છે. કહે છે: 'એ કૂંચી ત્રણ કળ ફેરવે છે: 'વાર્તા' ખરેખર જેમની છે એનો લખનાર પ્રત્યેનો વિશ્વાસ, 'વાત' 'સરખી રીતે' કહેવાની આવડત એનામાં નથી એટલે 'લેખક' કહે છે, પણ 'એના વતી' કહે છે, અલબત્ત કહે છે 'જીવ ઘાલીને', એટલે કે નિસબતપૂર્વક, છતાં એના વડે જે કહેવાયું છે તે થોડુંક જ છે, એના પરથી જે નથી કહેવાયું તે પણ વાંચનારે સમજી લેવાનું છે.' ઘણી વાર વાચક લેખકને કહેતો હોય છે: 'તમે જે લખ્યું તેવું મારા મનમાં પણ હતું. હું પણ એવું જ અનુભવતો હતો. પરંતુ કેવી રીતે લખવું એની મને ખબર નહોતી. તમે લખેલું વાંચ્યું ને લાગ્યું, તમે મારા મનની જ વાત કહી છે.' મારી 'પલાશવન' નવલકથા ૧૯૭૯માં છપાઇ પછી તે વાંચીને વલસાડનાં એક મોટી ઉંમરનાં બહેને કહેલું: 'આ તો મારી સાથે જે બન્યું હતું એની જ વાત છે. તમને તે વાતની કેવી રીતે ખબર પડી?' આવા પ્રશ્નોના જવાબ હોતા નથી. સર્જક પણ આશ્ચર્યમાં મુકાઇ જવા સિવાય બીજું કશું કરી શકતો નથી. એમ તો સર્જક સાથે પણ જે બન્યું હોય છે તે બધું પણ એ ક્યાં પોતાની કૃતિઓમાં સર્જી શકે છે ઘણીવાર તો વરસો પહેલાં બનેલી સાવ નાનકડી, ક્ષુલ્લક લાગે તેવી વાત, અચાનક મન પર તરી આવે અને તેના પરથી લખાઇ જાય ત્યારે નવાઇ લાગે, શું સાચું, મેં જે અનુભવ્યું હતું તે કે જે લખાઇ ગયું છે તે? સર્જન વિશેની વાત ખરેખર બહુ અટપટી હોય છે, એને કોઇ કરતાં કોઇ રીતે સમજાવી શકાતી નથી-કારણ કે ખુદને પણ તે સમજાતી હોતી નથી. ગયા મહિ‌ને સાહિ‌ત્યના એક કાર્યક્રમ માટે સુરત જવાનું થયું હતું. ત્યાં મને કહેવામાં આવ્યું હતું કે હું શા માટે લખું છું એની પણ વાત કરવી. ઉડાઉ જવાબ ગમે તેટલા આપી શકાય, પણ એ પ્રશ્ન મને ખરેખર મારી ભીતર લઇ ગયો હતો. પછી ત્યાં જ યાદ આવ્યું હતું. હું નાનો હતો, પાંચ-છ-સાતેક વરસનો, ત્યારે મારી બા સાથે મીઠા પાણીના કૂવે જતો. બા કૂવામાંથી પાણી સીંચતી હોય ત્યારે હું નવરો ઊભો ઊભો આજુબાજુથી કાંકરા શોધી કૂવામાં ફેંકતો રહેતો. બા મને વઢતી: 'શું કરે છે આ? ખબર નથી, કૂવામાં કાંકરા ન નખાય?' હું પૂછતો: 'કાં?' એ કહેતી: 'કૂવામાં કાંકરા નાખીએ તો આગલા જન્મે બધા કાંકરા આંખથી બહાર કાઢવા પડે.' મોટો થયો પછી મને લાગ્યું હતું કે કદાચ મેં પૂર્વજન્મમાં કૂવામાં એટલા બધા કાંકરા નાખવાનું પાપ કર્યું હશે કે હવે આ જન્મમાં તે બધા કાંકરા હું કૂવામાંથી બહાર કાઢવાના પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું. કદાચ મારો દરેક શબ્દ મેં ગયા જન્મમાં કૂવામાં નાખેલો કાંકરો તો નહીં હોય? હું શા માટે લખું છું તે વિશે મેં આપેલો જવાબ ઉડાઉ નહોતો. અન્ય કળાકારો અનુભવતા હશે એવી પીડા પણ એમાં ભળેલી હતી.'